دکتر لیلا نعمتی انارکی مجری طرح تحقیقاتی "ارائه مدل مفهومی علم باز در فرایندهای پژوهشی نظام سلامت" در گفتگویی به تشریح این طرح پرداخت.

-

به گزارش روابط عمومی معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه، دکتر لیلا نعمتی انارکی در مقدمه این گفتگو عنوان کرد:

بنده دارای دکتری تخصصی در رشته کتابداری و اطلاع رسانی و در حال حاضر دانشیار گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی در دانشکده مدیریت و اطلاع رسانی پزشکی هستم. به دلیل فعالیت‌های علمی، آموزشی و پژوهشی اینجانب در طول سالیان خدمت در نظام سلامت و همزمانی آن با فعالیت‌های اجرایی و مدیریتی در سطوح مختلف، بسیاری از فعالیت‌های پژوهشی بنده نیز در راستای مشکلاتی است که در حوزه‌های اجرایی با آنها روبرو شده و در اولویت‌های پژوهشی نظام سلامت در سطح ملی و حتی بین المللی دسته بندی شده اند؛ چرا که پژوهش‌هایی در آینده کاربردی خواهند بود که در سطح بین المللی از موضوعات داغ بوده و در سطح ملی نیز نیاز به اجرایی شدن آنها احساس ‌می‌شود. به دلیل ماهیت کاربردی رشته کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، اهم پژوهش‌های اینجانب در حوزه‌های بین رشته ای مرتبط با علوم کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی و نظام سلامت است. نتایج پژوهش‌های انجام شده اینجانب از ابعاد مختلف برای تصمیم گیری و سیاستگذاری‌های پژوهشی، آموزشی و درمانی حوزه سلامت قابلیت اجرا دارند.

در آغاز گفتگو دلیل اصلی شما برای انتخاب این طرح تحقیقاتی و پژوهش چه بود؟

محور اصلی مقالات پژوهشی اینجانب در حوزه‌هایی مانند مدیریت دانش و اشتراک دانش، استفاده از قابلیت‌های فناوری اطلاعات در رفع مشکلات سیستم‌های اطلاعاتی نظام سلامت، تقویت ارتباطات علمی از طریق شبکه‌های دانشی، پژوهش‌های مرتبط با علم سنجی و همچنین رویکردهای نوین در سیاست گذاری‌های کلان نظام سلامت مانند علم باز و علم گروه و آینده پژوهی با استفاده از روش‌های علم سنجی و دگرسنجه‌ها و همچنین متدهای مرتبط با آینده نگاری ‌می‌باشد.

محور اصلی پژوهش های شما در ارتباط با چه موضوعی است؟

زمانی که موضوع پژوهشی را انتخاب می‌کنیم ابتدا باید بررسی و ارزیابی کنیم ماحصل این پژوهش چه چیزی خواهدشد و نتایج برای کدام دسته از ذینفعان و مخاطبان راهگشا خواهد بود، در فیلد تخصصی چه تاثیر دارد و در مرحله بالاتر در نظام سلامت و علمی کشور می تواند چه اثراتی داشته باشد. در ارتباط با موضوع این پژوهش نیز در ابتدا دانشجوی دکتری بنده با بررسی‌های چند جانبه و تاثیراتی که فناوری بر روند انتشارات علمی در سال‌های اخیر گذاشته است و اینکه در شرایط کنونی بر شفاف سازی پژوهش‌ها و حداکثرسازی اشتراک آنها در جامعه جهانی تاکید می شود به انتخاب این موضوع اقدام نمود و پس از آن سعی شد از اساتیدی به عنوان تیم پژوهش در کنار خود بهره مند شویم که تجربیات علمی و اجرایی بارزی در این حوزه داشته اند علاوه بر آن، با توجه به حوزه تخصصی کاری بنده یعنی کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی که به عنوان یک بخش اساسی در مدیریت و انتشار متون علمی در جهت حداکثر دسترسی و استفاده از آنها نقش آفرین است، نیاز بود در ارتباط با آماده سازی محیط‌های تحقیقاتی و آموزشی در جهت گشودگی علمی (Open Science) کارهای زیربنایی انجام شود تا بتواند بصورت یک دستورالعمل یا به اصطلاح چراغ راه اولیه عمل نماید. برای پاسخ به این نیاز، بررسی‌های عمیقی در متون و دستورالعمل‌ها و خط مشی سازمان‌های بین المللی انجام شد و در نهایت با توجه به شرایط و فرهنگ خاص حاکم بر حوزه پژوهشی در کشور موضوع پژوهشی فوق شکل گرفت.

لطفا مختصری در مورد طرح پژوهشی خود توضیح دهید:

این طرح از دسته مطالعات کاربردی است که نقشه راهی را برای ارتقاء پژوهش‌های نظام سلامت و گشودگی علمی در کشور ارائه کرده است. در واقع فرایند پژوهش را از مرحله شکل گیری ایده تا انتشار نتایج و در دسترس قرارگرفتن محصولات حاصل از مراحل مختلف پژوهش (از جمله داده‌ها، جزئیات کلیدی در تحقیقات‌ها، مقاله، کتاب، دارو، فناوری نوین و غیره) در یک فرایند یکپارچه در نظر گرفته است. این مساله می‌تواند شرایط اجرای پژوهش‌های منسجم، باقابلیت رصد و پیگیری در مراحل مختلف، ایجاد سطوح دسترسی مناسب برحسب نوع مخاطبین و ایجاد یک زیرساخت دقیق براساس اهداف راهبردی سازمان ارائه کند. توجه به این مساله که بودجه اغلب پژوهش‌ها از طریق دولت تامین می شود و نتایج این پژوهش‌ها متعلق به تمام افراد جامعه است که برحسب نیاز و درک خود باید بتوانند از آنها بهره برداری نموده و در بخش‌های لازم بکار گیرند، صحه ای بر ضرورت انجام این طرح بود. این امر موجب گشودگی علمی و گسترش شبکه دانشی بین افراد متخصص و سایر افراد جامعه در بخش‌های مختلف خواهد شد. 

در زمان انجام مطالعه، یکی از شرکت کنندگان مطلب بسیار ارزشمندی مطرح کرد که جای تامل داشت، به عقیده ایشان "دانش مال خداوند است و این دانش بیکران است. برداشت‌های انسان محدود است و بشر هر لحظه کشفی می‌کند، و به مدد پژوهشی که موجب بینش بهتری می‌شود و دانشی که کشف می‌کند، گوشه‌ای از این دانش را می‌بیند، اما مالکیت آن صرفا متعلق به آن فرد نیست، یعنی نباید آن را بفروشد مگر آنکه محصولی تولید کند و آن را عرضه نماید، بنابراین دانش ذاتا باز است اما برای نشر و در اختیار قرار دادن آن برای گروه‌های هدف هزینه لازم است. بنابراین باید هزینه‌های آن بین ذینفعان تقسیم شود، تا دانش در اختیار همه قرار گیرد". 

نتیجه نهایی از چهار مرحله این پژوهش با بررسی جامع متون و استفاده از نگاه خبره متخصصان حوزه‌های مرتبط، در قالب مدل مفهومی براساس چهار لایه "زیرساخت و فرهنگ‌سازی، نظارت، ارزیابی، انتشار و اشتراک" ارائه شد. در لایه اول، "زیرساخت و فرهنگ‌سازی" قرارگرفته که گسترده‌ترین لایه محسوب می‌شود، باید تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری برای اجرای پژوهش برمبنای شیوه‌‌‌های علم باز فراهم شود. در این لایه مسائلی از قبیل نیروی انسانی متخصص، زیرساخت فنی، نرم افزارها، سامانه‌‌‌ها و ابزارهای لازم جهت انجام پژوهش به شکل باز و مسیرهای به اشتراک‌گذاری باید در نظر گرفته شود و اصول و موارد آموزشی که برای فرهنگ‌سازی پژوهش باز لازم است در نظر گرفته‌شده است. 

در لایه دوم، "نظارت" قرارگرفته که جهت تعیین اصول و راهکارهای لازم برای اجرای پژوهش باز بخش بسیار مهمی تلقی می‌شود. در این لایه قوانین، اصول اخلاق در پژوهش باز، سیاست‌گذاری‌ها توسط سازمان‌های مرتبط مانند دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی، وزارت بهداشت و افراد متخصص در حوزه پژوهش تعیین ‌می‌گردد که زیربنا و اساس شکل گیری پژوهش مطابق با شیوه‌‌‌های علم باز است. لایه سوم، روند "ارزیابی" پژوهش باز بر اساس داوری باز، کارآمدی پژوهش و شاخص‌های ارزیابی شکل‌گرفته است. مؤلفه‌های این لایه مربوط به ارزیابی پژوهش قبل از انتشار نهایی است که جهت تائید نتایج توسط متخصصان و بعد از انتشار مربوط به اثرگذاری پژوهش‌ها از جنبه‌های مختلف است که باید بر مبنای شاخص‌های کمی و کیفی سنجیده شود.

داخلی ترین لایه یا لایه چهارم، مربوط به فرایند "انتشار و اشتراک‌گذاری" خروجی‌‌‌های پژوهش است. این لایه به موارد قابل انتشار از پژوهش، اصول و شرایط دسترسی، روند‌‌‌های شفاف‌سازی و تکرارپذیری پژوهش باز ‌‌‌‌می‌پردازد. همچین مسیرهای انتشار برای دسترسی به خروجی‌‌‌های پژوهش در این لایه مشخص می‌شود. شکل گیری درست این چهار لایه منجر به تدوین خط‌مشی پژوهش باز خواهد شد که مسیر چرخشی، قابل‌استفاده و دسترس را برای پژوهش‌‌‌های نظام سلامت فراهم ‌‌‌‌می‌کند و موجب مسئله یابی بهتر، روند انجام شفاف و پاسخگویی پژوهش‌‌‌ها، استفاده و بهره‌گیری کارآمد از خروجی‌‌‌ها توسط مخاطبین و جلوگیری از پژوهش‌های موازی و در نتیجه ارتقای صرفه اقتصادی خواهد شد.

آیا این طرح به اجرا در آمده است؟

خیر این طرح به تازگی اختتام خورده و هنوز مراحل تجاری سازی را طی ننموده است. 

این طرح پژوهشی چه گره ای از مشکلات مردم باز خواهد کرد و آیا باعث خلق ثروت می‌شود؟

در باب اینکه گره ای باز کرده یا خیر باید بگویم، ماحصل این پژوهش باید در سازمان‌های پژوهشی منعکس شود و قابلیت اجرای آنها از سوی سازمان بالادستی الزامی گردد. پس از اجراسازی این فرایند قطعا بسیاری از مسائل از جمله تسهیل روند دسترسی به داده‌ها و اطلاعات لازم برای گروه‌های مختلف پژوهشی، تصمیم گیری و سیاست گذاری‌های کلان اتفاق خواهد افتاد که نتیجه اینها قاعدتا موجب خلق ثروت و حل مشکلات مرتبط موجودخواهد شد. کارکرد دیگری که از این پژوهش انتظار ‌می‌رود ایجاد شرایط و روندی است که موجب ارتقا دانش عمومی برحسب دسترسی به اطلاعات موثق و درست خواهد شد که در سایه اجرای فرایند شفاف سازی و اشتراک گذاری خروجی پژوهش‌ها اتفاق می‌افتد. فکر می کنم با یک نقل قول این مطلب را بهتر بتوان بیان کرد.  بسیاری از افراد جامعه در زمان تولید واکسن کرونا در ایران واکنش‌های مثبتی در اول به واکسن ایرانی نداشتند و شک و تردید زیاد بود،  بعد از اینکه یکی دو دوره از تزریق آن سپری شد و نتایج را دیدند دیدگاه‌ها عوض شد. بنابراین اگر فرایند انجام و یافته‌های حاصل از پژوهش‌ها در مراحل مختلف اطلاع رسانی شود و افراد جامعه از درگاه‌های مختلف آگاه شوند قاعدتا پذیرش آن هم بهتر خواهد بود و این از هزینه‌های جانبی بسیار کم ‌می‌کند.

 البته باید این را هم مطرح کنم که اطلاع رسانی در خصوص نتایج پروژه‌های تحقیقاتی و یافته‌های آنها در ایران هنوز جای کار دارد و نیاز است که از رسانه‌های عمومی مانند رادیو، تلویزیون و غیره شبکه ای ایجاد شود و در خصوص روند و خروجی  پژوهشها برنامه‌های مستند تهیه و پخش شود. این امر موجب فرهنگ سازی پژوهشی در سطح جامعه خواهد شد. همچنین اعتبار و نقاط قوت محققان ایرانی بسیار پررنگ خواهد شد و عزت نفس ایرانی در خصوص تولیدات پژوهشی ایرانی بالا ‌می‌رود. ما نمونه محصولات تحقیقاتی بسیار برجسته ای داریم که به نظر ‌می‌رسد کشورهای خارجی خیلی بهتر از داخل از این نقاط قوت شناخت دارند زیرا اکثر پژوهش‌ها صرفا به زبان علمی و تخصصی منتشر شده که توسط افراد غیرمتخصص جامعه قابل درک نیست و همچنین تبلیغ در خصوص محصولات پژوهشی بسیار کم هست. خلق ثروت واقعی این پژوهش در اجرایی سازی این روندها و مشارکت گسترده سطوح مختلف افراد جامعه در پژوهش‌های نظام سلامت است. در واقع پرورش و ایجاد جامعه پژوهش محور، یک ثروت جمعی برای تمام نظام سلامت و جامعه ایرانی محسوب ‌می‌شود.

در پایان پیشنهاد می کنم جامعه دانشگاهی به عنوان محققین و خط اول گشودگی علمی ‌می‌توانند در اجرای درست این روند بسیار تاثیرگذار باشند باید همه ما محققان داوطلبانه روند گشودگی علمی را با توجه به حفظ حقوق ذینفعان اجرا کنیم و کتابداران پزشکی به عنوان مدیران اطلاعاتی و داده‌های پژوهشی ‌می‌توانند در مدیریت و روند اشتراک گذاری آنها بسیار اثرگذار باشند توجه دو جانبه از سوی محققان و مدیران جهت اجرای صحیح این فرایند و بکارگیری این فرایند یکپارچه نیاز است.

-

(مشاهده مقاله)

-

(مشاهده پیام ترجمان دانش در پایگاه نتایج پژوهش های سلامت کشور)

--

پادکست گفتگو با دکتر لیلا نعمتی انارکی